نامه دانشوران ناصرینامۀ دانشوران ناصری، دایرة‌المعارفی الفباییمی باشد. این اثر در عصر قاجار تألیف شده و در شرح‌احوال و بیان آثار مشاهیر علم و ادب در جهان اسلام می باشد. ۱ - معرفی کتابنام این کتاب، چنانکه از دیباچۀ آن پیداست، [۱]
نامۀ دانشوران ناصری، در شرح‌حال ششصد تن از دانشمندان نامی، ج۱، ص «ی»، چاپ سیدرضا صدر، مؤسسۀ مطبوعاتی دارالفکر، قم، تاریخ مقدمه ۱۳۷۹/ ۱۳۳۸ش.
نامۀ دانشوران ناصری است که ظاهراً این نام را ناصرالدین‌شاه قاجار بر آن نهاده است. بانی تألیف و انتشار نامۀ دانشوران ناصری، علیقلی میرزا اعتضادالسلطنه، پنجاه‌وچهارمین پسر فتحعلی‌شاه قاجار و اولین وزیر علوم (وزارت: ۱۲۷۶-۱۲۹۸) در این عصر، بود که ناصرالدین‌شاه او را به این کار مأمور کرد. [۲]
نامۀ دانشوران ناصری، در شرح‌حال ششصد تن از دانشمندان نامی، ج۱، ص «د»، چاپ سیدرضا صدر، مؤسسۀ مطبوعاتی دارالفکر، قم، تاریخ مقدمه ۱۳۷۹/ ۱۳۳۸ش.
اعتضادالسلطنه برای این کار و انتخاب نویسنده، دستور داد فرمان شاه را به حاکمان ولایات ابلاغ کنند تا اطلاعات راجع به علمای هر منطقه به‌طور مستند گردآوری شود. همچنین جمعی از فضلا و نویسندگان برجسته را، که برای تدوین این اثر مایل به همکاری بودند، فراخواند و پس از مصاحبه و امتحان، چهارتن را که واجد شرایط بودند انتخاب کرد و تألیف این کتاب را برعهدۀ آنان گذاشت. [۳]
نامۀ دانشوران ناصری، در شرح‌حال ششصد تن از دانشمندان نامی، ج۱، صهـ - و، چاپ سیدرضا صدر، مؤسسۀ مطبوعاتی دارالفکر، قم، تاریخ مقدمه ۱۳۷۹/ ۱۳۳۸ش.
نویسندگان منتخب عبارت بودند از شمس العلما شیخ‌محمدمهدی عبد رب‌آبادی (متوفی ۱۳۳۱)، میرزاابوالفضل ساوجی (متوفی ۱۳۱۲)، ملاعبدالوهاب قزوینی معروف به ملاآقا (متوفی ۱۳۰۶) و میرزاحسن طالقانی. [۴]
نامۀ دانشوران ناصری، در شرح‌حال ششصد تن از دانشمندان نامی، ج۱، ص «و»، چاپ سیدرضا صدر، مؤسسۀ مطبوعاتی دارالفکر، قم، تاریخ مقدمه ۱۳۷۹/ ۱۳۳۸ش.
[۵]
محمد قزوینی، «وفیات معاصرین از یادداشتهای استاد علامه آقای محمد قزوینی، ج۱، ص۵۷-۵۸، حرف ش»، مجلۀ یادگار، سال پنجم، شمارۀ سوم، آبان ۱۳۲۷ش.
بار اصلی تألیف برعهدۀ عبد رب‌آبادی بود، به این ترتیب که مطالبی را که دیگر مؤلفان گردآوری کرده بودند، ترکیب و تألیف می‌کرد و به نگارش درمی‌آورد. اما با مرگ یا خروج برخی از اعضای انجمن نویسندگان و تنها ماندن عبد رب‌آبادی، بعدها سه تن دیگر به این جمع پیوستند، [۶]
محمدحسن اعتمادالسلطنه، چهل سال تاریخ ایران (المآثر و الآثار)، ج۱، ص۴۱۰، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۵۶ش.
[۷]
محمدحسن اعتمادالسلطنه، تاریخ منتظم ناصری، ج۱، ص۵۵۵، چاپ محمداسماعیل رضوانی، تهران ۱۳۶۷ش.
[۸]
محمدحسن اعتمادالسلطنه، تاریخ منتظم ناصری، ج۲، ص۱۲۹۳، چاپ محمداسماعیل رضوانی، تهران ۱۳۶۷ش.
[۹]
ج۳، ص۲۱۳۹، محمدحسن اعتمادالسلطنه، تاریخ منتظم ناصری، چاپ محمداسماعیل رضوانی، تهران ۱۳۶۷ش.
از جمله شخصی به نام غیاث‌الدین کاشانی که از جلد سوم تا هفتم در تألیف کتاب دست داشت. [۱۰]
نامۀ دانشوران ناصری، در شرح‌حال ششصد تن از دانشمندان نامی، ج۱، صپانزده، چاپ سیدرضا صدر، مؤسسۀ مطبوعاتی دارالفکر، قم، تاریخ مقدمه ۱۳۷۹/ ۱۳۳۸ش.
کتابت نامۀ دانشوران ناصری برعهدۀ میرزاطاهر همدانی خوشنویس و میرزامهدی آذربایجانی گذاشته شد. [۱۱]
نامۀ دانشوران ناصری، در شرح‌حال ششصد تن از دانشمندان نامی، ج۱، ص «و»، چاپ سیدرضا صدر، مؤسسۀ مطبوعاتی دارالفکر، قم، تاریخ مقدمه ۱۳۷۹/ ۱۳۳۸ش.
[۱۲]
محمدحسن اعتمادالسلطنه، چهل سال تاریخ ایران (المآثر و الآثار)، ج۱، ص۲۸۱، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۵۶ش.
[۱۳]
محمدحسن اعتمادالسلطنه، چهل سال تاریخ ایران (المآثر و الآثار)، ج۱، ص۴۱۰، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۵۶ش.
علاوه بر کتابخانۀ شخصی اعتضادالسلطنه، [۱۴]
مهدی بامداد، شرح‌حال رجال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری، ج۲، ص۴۴۷، تهران ۱۳۵۷ش.
کتابخانه‌ای هم برای تألیف نامۀ دانشوران در اختیار مؤلفان قرار گرفته بود که شخصی به نام آقاسیدعلی کتابدار آن بود. [۱۵]
مهدی بامداد، شرح‌حال رجال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری، ج۲، ص۴۴۷، تهران ۱۳۵۷ش.
[۱۶]
مهدی بامداد، شرح‌حال رجال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری، ج۲، ص۱۲۹۳، تهران ۱۳۵۷ش.
[۱۷]
نامۀ دانشوران ناصری، در شرح‌حال ششصد تن از دانشمندان نامی، ج۱، صشش، چاپ سیدرضا صدر، مؤسسۀ مطبوعاتی دارالفکر، قم، تاریخ مقدمه ۱۳۷۹/ ۱۳۳۸ش.
نویسندگان کار خود را در ۱۲۹۶ زیرنظر اعتضادالسلطنه آغاز کردند.۲ - چاررچوب تدوین شرح حالهاوی، چنانکه از دیباچۀ نامۀ دانشوران [۱۸]
نامۀ دانشوران ناصری، در شرح‌حال ششصد تن از دانشمندان نامی، ج۱، صر- ی، چاپ سیدرضا صدر، مؤسسۀ مطبوعاتی دارالفکر، قم، تاریخ مقدمه ۱۳۷۹/ ۱۳۳۸ش.
پیداست، برای گردآوری و تألیف شرح‌حالها چارچوب ویژه‌ای تعیین کرده بود که واجد برخی نکات درخور توجه است، از جمله اشتمال آن بر احوال همۀ دانشمندان جهان اسلام، رعایت ترتیب الفبایی و ذکر نام و لقب یا کنیۀ مشهورتر شخص، رعایت ترتیب سنوات در ذکر مطالب راجع به هر شخص، تشریح و توضیح و ضبط اصطلاحات و لغات دشوار و تفکیک نام های مشترک، درج گزیدۀ پرمایه‌ای از اشعار هر شخص و ترجمۀ آنها به فارسی در صورت لزوم، ذکر حکایات و نوادر راجع به اشخاص، نگارش مطالب به نثری پاکیزه و سالم و درخور فهم همگان و بالاخره اجتناب از هرگونه تعصب و سختگیری و ذکر القاب ناشایست دربارۀ بزرگان دین، از شیعه و اهل سنت. همچنین مقرر شد که نویسندگان نوشته‌های خود را به رؤیت اعتضادالسلطنه برسانند تا خطاهای احتمالی آنها را برطرف سازد. اعتضادالسلطنه امور مربوط به چاپ نامۀ دانشوران را به پسر خود، محمدحسن‌میرزا، سپرد. [۱۹]
نامۀ دانشوران ناصری، در شرح‌حال ششصد تن از دانشمندان نامی، ج۱، ص «ر»، چاپ سیدرضا صدر، مؤسسۀ مطبوعاتی دارالفکر، قم، تاریخ مقدمه ۱۳۷۹/ ۱۳۳۸ش.
۳ - جلد سوم به بعدتألیف نامۀ دانشوران ناصری تا پایان جلد دوم از ۱۲۹۴ تا ۱۲۹۸، یعنی زمان مرگ اعتضادالسلطنه، زیرنظر وی ادامه یافت و از آن پس، نظارت بر تألیف و نشر آن برعهدۀ محمدحسن‌خان اعتضادالسلطنه قرار گرفت. [۲۰]
اعتمادالسلطنه، ۱۳۵۰، ص۱۱۸.
[۲۱]
محمدحسن اعتمادالسلطنه، چهل سال تاریخ ایران (المآثر و الآثار)، ج۱، ص۱۷۴، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۵۶ش.
و او تا پایان عمر عهده‌دار این امر بود. از جای جای روزنامۀ خاطرات اعتمادالسلطنه [۲۲]
محمدحسن اعتمادالسلطنه، روزنامۀ خاطرات اعتمادالسلطنه، ص۱۱۸-۱۱۹، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۷۷ش.
[۲۳]
محمدحسن اعتمادالسلطنه، روزنامۀ خاطرات اعتمادالسلطنه، ص۷۲۲، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۷۷ش.
[۲۴]
محمدحسن اعتمادالسلطنه، روزنامۀ خاطرات اعتمادالسلطنه، ص۹۱۸، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۷۷ش.
مقدار توجه و نظارت ناصرالدین‌شاه به این اثر پیداست.۴ - ترتیب کتابنامۀ دانشوران ناصری ترتیبی الفبایی دارد و فقط مشتمل است بر شرح احوال و آثار اشخاص نامدار حوزه‌های مختلف علوم. مفاهیم در این کتاب مدخل نشده، هرچند در ضمن بیان احوال اشخاص، در بارۀ پاره‌ای موضوعات و مفاهیم علمی و ادبی و دینی بحث شده است. ترتیب الفبایی در حرف اول اسم اشخاص رعایت گردیده، اما در حرف دوم چندان به آن توجه نشده است. [۲۵]
نامۀ دانشوران ناصری، در شرح‌حال ششصد تن از دانشمندان نامی، ج۱، مقدمۀ صدر، ص۱۷، چاپ سیدرضا صدر، مؤسسۀ مطبوعاتی دارالفکر، قم، تاریخ مقدمه ۱۳۷۹/ ۱۳۳۸ش.
چنانکه گفته شده، [۲۶]
نامۀ دانشوران ناصری، در شرح‌حال ششصد تن از دانشمندان نامی، ج۴، ص۱۹۸، چاپ سیدرضا صدر، مؤسسۀ مطبوعاتی دارالفکر، قم، تاریخ مقدمه ۱۳۷۹/ ۱۳۳۸ش.
اسامی اشخاص بر رسم معمول و به پیروی از کتابهایی مانند تذکرة‌الحفاظ ذهبی و فوات‌الوفیات صلاح‌الدین کتبی آورده شده است.نامۀ دانشوران ناصری در صورت چاپ‌شده‌اش تا حرف ش بیشتر در دسترس نیست، هرچند محمدتقی بهار در سبک‌شناسی [۲۷]
نامۀ دانشوران ناصری، در شرح‌حال ششصد تن از دانشمندان نامی، ج۳، ص۳۹۴، چاپ سیدرضا صدر، مؤسسۀ مطبوعاتی دارالفکر، قم، تاریخ مقدمه ۱۳۷۹/ ۱۳۳۸ش.
نوشته است که گویند قسمتهای دیگر آن هم تألیف شده و به صورت دست‌نویس در کتابخانه‌های خصوصی موجود است. این مقدار چاپ شده مجموعاً ۵۳۹ شرح‌حال را دربردارد و از این تعداد، بیشتر شرح‌حالها راجع به صوفیه و عرفا و سپس، به ترتیب، پزشکان، فقها، ادبا و شعرا و در مرحلۀ بعد به ترتیب راویان، محدّثان، فلاسفه، منجمان، مفسران، مورخان و متکلمان است و اندکی هم به ریاضی‌دانان و قضات اختصاص داده شده است.بنای نویسندگان کتاب بر آن بوده که هرجا آیه، حدیث، عبارت یا شعری عربی نقل شده است، بلافاصله ترجمه یا حاصل معنای آن نیز آورده شود. [۲۸]
نامۀ دانشوران ناصری، در شرح‌حال ششصد تن از دانشمندان نامی، ج۱، ص۱۶۹-۱۷۱، چاپ سیدرضا صدر، مؤسسۀ مطبوعاتی دارالفکر، قم، تاریخ مقدمه ۱۳۷۹/ ۱۳۳۸ش.
[۲۹]
نامۀ دانشوران ناصری، در شرح‌حال ششصد تن از دانشمندان نامی، ج۱، ص۱۸۹-۱۹۲، چاپ سیدرضا صدر، مؤسسۀ مطبوعاتی دارالفکر، قم، تاریخ مقدمه ۱۳۷۹/ ۱۳۳۸ش.
این سبک تألیف گرچه موجب گرانبار شدن کتاب از مطالب فرعی و نالازم شده، اما این فایده را دربرداشته است که ما اینک گزیده‌ای درخور توجه از بهترین اشعار عربی را با ترجمه‌ای خوب و در مواردی عالی در اختیار داشته باشیم، نظیر ترجمۀ قصیدۀ عینیۀ ابن‌سینا، [۳۰]
نامۀ دانشوران ناصری، در شرح‌حال ششصد تن از دانشمندان نامی، ج۱، ص۱۳۰-۱۳۲، چاپ سیدرضا صدر، مؤسسۀ مطبوعاتی دارالفکر، قم، تاریخ مقدمه ۱۳۷۹/ ۱۳۳۸ش.
قصیدۀ نونیۀ ابوالفتح بستی [۳۱]
نامۀ دانشوران ناصری، در شرح‌حال ششصد تن از دانشمندان نامی، ج۴، ص۱۹۴-۱۹۷، چاپ سیدرضا صدر، مؤسسۀ مطبوعاتی دارالفکر، قم، تاریخ مقدمه ۱۳۷۹/ ۱۳۳۸ش.
و قصیدۀ تائیۀ صغرای ابن‌فارض. [۳۲]
نامۀ دانشوران ناصری، در شرح‌حال ششصد تن از دانشمندان نامی، ج۵، ص۳۹۲-۴۰۳، چاپ سیدرضا صدر، مؤسسۀ مطبوعاتی دارالفکر، قم، تاریخ مقدمه ۱۳۷۹/ ۱۳۳۸ش.
در این اثر، در ضمن شرح‌حالها، فواید علمی و ادبی و تاریخی و انتقادی بسیاری، به مناسبت و بی‌مناسبت، آمده است که غالباً ارزشمند و درخور توجه هستند، از جمله تفکیک اسامی مشترک، [۳۳]
نامۀ دانشوران ناصری، در شرح‌حال ششصد تن از دانشمندان نامی، ج۱، ص۱۶۱، چاپ سیدرضا صدر، مؤسسۀ مطبوعاتی دارالفکر، قم، تاریخ مقدمه ۱۳۷۹/ ۱۳۳۸ش.
[۳۴]
نامۀ دانشوران ناصری، در شرح‌حال ششصد تن از دانشمندان نامی، ج۱، ص۳۷۵، چاپ سیدرضا صدر، مؤسسۀ مطبوعاتی دارالفکر، قم، تاریخ مقدمه ۱۳۷۹/ ۱۳۳۸ش.
تصحیح عناوین کتابها، [۳۵]
نامۀ دانشوران ناصری، در شرح‌حال ششصد تن از دانشمندان نامی، ج۴، ص۳۱۰، چاپ سیدرضا صدر، مؤسسۀ مطبوعاتی دارالفکر، قم، تاریخ مقدمه ۱۳۷۹/ ۱۳۳۸ش.
برخی نقدها و نکات ادبی و لغوی [۳۶]
نامۀ دانشوران ناصری، در شرح‌حال ششصد تن از دانشمندان نامی، ج۱، ص۳۳۸، چاپ سیدرضا صدر، مؤسسۀ مطبوعاتی دارالفکر، قم، تاریخ مقدمه ۱۳۷۹/ ۱۳۳۸ش.
[۳۷]
نامۀ دانشوران ناصری، در شرح‌حال ششصد تن از دانشمندان نامی، ج۴، ص۴۳، چاپ سیدرضا صدر، مؤسسۀ مطبوعاتی دارالفکر، قم، تاریخ مقدمه ۱۳۷۹/ ۱۳۳۸ش.
[۳۸]
نامۀ دانشوران ناصری، در شرح‌حال ششصد تن از دانشمندان نامی، ج۹، ص۳۱۲-۳۱۳، چاپ سیدرضا صدر، مؤسسۀ مطبوعاتی دارالفکر، قم، تاریخ مقدمه ۱۳۷۹/ ۱۳۳۸ش.
[۳۹]
اسماعیل باغستانی، «کلان کتاب‌های عهد قاجاریه، ج۱، ص۷۶-۷۷.
مطالبی مستقل در حد یک مقاله در موضوعاتی مانند بحث دربارۀ ظهور یک مجدد در آغاز هر قرن، [۴۰]
نامۀ دانشوران ناصری، در شرح‌حال ششصد تن از دانشمندان نامی، ج۱، ص۲۰۰-۲۰۸، چاپ سیدرضا صدر، مؤسسۀ مطبوعاتی دارالفکر، قم، تاریخ مقدمه ۱۳۷۹/ ۱۳۳۸ش.
اصول اعمال فرق ملامتیه، [۴۱]
نامۀ دانشوران ناصری، در شرح‌حال ششصد تن از دانشمندان نامی، ج۴، ص۲۷۷-۲۷۸، چاپ سیدرضا صدر، مؤسسۀ مطبوعاتی دارالفکر، قم، تاریخ مقدمه ۱۳۷۹/ ۱۳۳۸ش.
ابن‌قبه و تعبد به خبر واحد، [۴۲]
نامۀ دانشوران ناصری، در شرح‌حال ششصد تن از دانشمندان نامی، ج۴، ص۲۸۲-۲۸۳، چاپ سیدرضا صدر، مؤسسۀ مطبوعاتی دارالفکر، قم، تاریخ مقدمه ۱۳۷۹/ ۱۳۳۸ش.
مناظرات ابن‌قبه با زیدیه، [۴۳]
نامۀ دانشوران ناصری، در شرح‌حال ششصد تن از دانشمندان نامی، ج۴، ص۲۸۳-۳۰۹، چاپ سیدرضا صدر، مؤسسۀ مطبوعاتی دارالفکر، قم، تاریخ مقدمه ۱۳۷۹/ ۱۳۳۸ش.
تحقیق دربارۀ این‌که روز عاشورا مطابق با چه روزی از هفته بوده است، [۴۴]
نامۀ دانشوران ناصری، در شرح‌حال ششصد تن از دانشمندان نامی، ج۴، ص۵۶-۵۷، چاپ سیدرضا صدر، مؤسسۀ مطبوعاتی دارالفکر، قم، تاریخ مقدمه ۱۳۷۹/ ۱۳۳۸ش.
بحثی دربارۀ انواع خطوط و پیدایش و تکامل آنها، [۴۵]
نامۀ دانشوران ناصری، در شرح‌حال ششصد تن از دانشمندان نامی، ج۵، ص۹۴-۱۰۵، چاپ سیدرضا صدر، مؤسسۀ مطبوعاتی دارالفکر، قم، تاریخ مقدمه ۱۳۷۹/ ۱۳۳۸ش.
برخی فواید جغرافیایی [۴۶]
نامۀ دانشوران ناصری، در شرح‌حال ششصد تن از دانشمندان نامی، ج۱، ص۳۰۴، چاپ سیدرضا صدر، مؤسسۀ مطبوعاتی دارالفکر، قم، تاریخ مقدمه ۱۳۷۹/ ۱۳۳۸ش.
[۴۷]
نامۀ دانشوران ناصری، در شرح‌حال ششصد تن از دانشمندان نامی، ج۴، ص۴۳، چاپ سیدرضا صدر، مؤسسۀ مطبوعاتی دارالفکر، قم، تاریخ مقدمه ۱۳۷۹/ ۱۳۳۸ش.
و بالاخره بیان نکاتی در مقایسۀ دستاوردهای علم جدید با یافته‌های دانشمندان اسلامی نظیر ابوریحان بیرونی. [۴۸]
نامۀ دانشوران ناصری، در شرح‌حال ششصد تن از دانشمندان نامی، ج۱، ص۷۹-۸۰، چاپ سیدرضا صدر، مؤسسۀ مطبوعاتی دارالفکر، قم، تاریخ مقدمه ۱۳۷۹/ ۱۳۳۸ش.
در نامۀ دانشوران ناصری به مسائل و رویدادهای عصری و دانشمندان و فضلای معاصر نیز تا اندازه‌ای توجه نشان شده، از جمله به شرح حال برخی عالمان مشهور عصر قاجار، همچون سیدابراهیم‌بن سیدمحمدباقر قزوینی (متوفی ۱۲۶۴)، مؤلف نتایج‌الافکار و دلائل الاحکام در شرح شرائع‌الاسلام [۴۹]
نامۀ دانشوران ناصری، در شرح‌حال ششصد تن از دانشمندان نامی، ج۱، ص۳۷۷-۳۹۵، چاپ سیدرضا صدر، مؤسسۀ مطبوعاتی دارالفکر، قم، تاریخ مقدمه ۱۳۷۹/ ۱۳۳۸ش.
و حاج زین‌العابدین شیروانی صاحب بستان‌السیاحه، [۵۰]
نامۀ دانشوران ناصری، در شرح‌حال ششصد تن از دانشمندان نامی، ج۸، ص۳۰۴-۳۱۸، چاپ سیدرضا صدر، مؤسسۀ مطبوعاتی دارالفکر، قم، تاریخ مقدمه ۱۳۷۹/ ۱۳۳۸ش.
یا رویدادهای معاصر نیز پرداخته شده است، از جمله به سبک و سیاق معمول در نگارش خطوط در زمان تألیف کتاب، [۵۱]
نامۀ دانشوران ناصری، در شرح‌حال ششصد تن از دانشمندان نامی، ج۵، ص۹۹-۱۰۰، چاپ سیدرضا صدر، مؤسسۀ مطبوعاتی دارالفکر، قم، تاریخ مقدمه ۱۳۷۹/ ۱۳۳۸ش.
و اشاره به کسوف ۲۸ شوال ۱۲۹۱، مطابق با هشتم دسامبر ۱۸۷۴ [۵۲]
نامۀ دانشوران ناصری، در شرح‌حال ششصد تن از دانشمندان نامی، ج۱، ص۱۴۰-۱۴۱، چاپ سیدرضا صدر، مؤسسۀ مطبوعاتی دارالفکر، قم، تاریخ مقدمه ۱۳۷۹/ ۱۳۳۸ش.
و اشاره به برخی عملهای پزشکی جدید در مدرسه دارالفنون، مثل عمل سنگ مثانه. [۵۳]
نامۀ دانشوران ناصری، در شرح‌حال ششصد تن از دانشمندان نامی، ج۱، ص۳۶۴، چاپ سیدرضا صدر، مؤسسۀ مطبوعاتی دارالفکر، قم، تاریخ مقدمه ۱۳۷۹/ ۱۳۳۸ش.
نامۀ دانشوران ناصری به لحاظ نثر فارسی نیز در خور توجه است و از متون باارزش دورۀ قاجار به شمار می‌آید، چنانکه بهار، [۵۴]
نامۀ دانشوران ناصری، در شرح‌حال ششصد تن از دانشمندان نامی، ج۳، ص۳۷۰، چاپ سیدرضا صدر، مؤسسۀ مطبوعاتی دارالفکر، قم، تاریخ مقدمه ۱۳۷۹/ ۱۳۳۸ش.
جلد نخست (چاپ سنگی) آن را از نظر نثر فنی شاهکار خوانده است.۵ - نخستین چاپ کتابنخستین چاپ این اثر در هفت جلد و به صورت سنگی، به ترتیب، در سالهای ۱۲۹۶، ۱۳۱۲، ۱۳۱۷، ۱۳۲۰، ۱۳۲۱، ۱۳۲۳ و ۱۳۲۴ منتشر شد. دو جلد اول آن به شکل مستقل، و مجلدات بعدی در مقدمۀ سالنامۀ دولتی وقت تا حرف ش چاپ شده است [۵۵]
محمد قزوینی، «وفیات معاصرین از یادداشتهای استاد علامه آقای محمد قزوینی، ج۱، ص۵۹، حرف ش»، مجلۀ یادگار، سال پنجم، شمارۀ سوم، آبان ۱۳۲۷ش.
[۵۶]
نامۀ دانشوران ناصری، در شرح‌حال ششصد تن از دانشمندان نامی، ج۱، ص۵، چاپ سیدرضا صدر، مؤسسۀ مطبوعاتی دارالفکر، قم، تاریخ مقدمه ۱۳۷۹/ ۱۳۳۸ش.
این اثر بعدها در نه جلد در قم (چاپ دوم، ۱۳۷۹/ ۱۳۳۸ش) به اهتمام رضا صدر به چاپ رسید.نامۀ دانشوران پس از انتشار مورد توجه و استفادۀ دانشوران و نویسندگان قرار گرفت و از آن پس، در دیگر منابع مرجع و غیرمرجع قرن اخیر، همواره از آن استفاده و به آن استناد شده است. [۵۷]
ثقه‌الاسلام تبریزی، مرآة‌الکتب، ج۱، ص۶۶، چاپ محمدعلی حائری، قم ۱۴۱۴.
نامۀ دانشوران ناصری را می‌توان نخستین گام برای تألیف دایرة‌المعارف به سبک جدید در ایران معاصر دانست. [۶۴]
نامۀ دانشوران ناصری، در شرح‌حال ششصد تن از دانشمندان نامی، چاپ سیدرضا صدر، مؤسسۀ مطبوعاتی دارالفکر، قم، تاریخ مقدمه ۱۳۷۹/ ۱۳۳۸ش.
[۶۵]
اسماعیل باغستانی، «کلان کتاب‌های عهد قاجاریه، ج۱، ص۷۹.
۶ - فهرست منابع(۱) آقابزرگ طهرانی، الذریعه. (۲) اسماعیل باغستانی، «کلان کتاب‌های عهد قاجاریه، مورد نمونه: «نامۀ دانشوران ناصری»، مجموعه مقاله‌های اولین همایش سراسری دانشنامه‌نویسی در ایران (گذشته، حال، آینده)، تهران ۱۳۸۹ش. (۳) ثقه‌الاسلام تبریزی، مرآة‌الکتب، چاپ محمدعلی حائری، قم ۱۴۱۴. (۴) مهدی بامداد، شرح‌حال رجال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری، تهران ۱۳۵۷ش. (۵) نامۀ دانشوران ناصری، در شرح‌حال ششصد تن از دانشمندان نامی، چاپ سیدرضا صدر، مؤسسۀ مطبوعاتی دارالفکر، قم، تاریخ مقدمه ۱۳۷۹/ ۱۳۳۸ش. (۶) محمدحسن اعتمادالسلطنه، روزنامۀ خاطرات اعتمادالسلطنه، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۷۷ش. (۷) محمدحسن اعتمادالسلطنه، تاریخ منتظم ناصری، چاپ محمداسماعیل رضوانی، تهران ۱۳۶۷ش. (۸) محمدحسن اعتمادالسلطنه، چهل سال تاریخ ایران (المآثر و الآثار)، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۵۶ش. (۹) محسن امین، اعیان‌الشیعه، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۱۰) محمد قزوینی، «وفیات معاصرین از یادداشتهای استاد علامه آقای محمد قزوینی، حرف ش»، مجلۀ یادگار، سال پنجم، شمارۀ سوم، آبان ۱۳۲۷ش. (۱۱) محمدتقی بهار، سبک‌شناسی، یا تاریخ تطور نثر فارسی، تهران ۱۳۵۵ش. ۷ - پانویس
۸ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «نامه دانشوران ناصری»، شماره۶۸۶۶. رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه جهان اسلام
|